Güneydə Azərbaycan mədəniyyətini yaşadan şəhər

Əhər ətrafında İslamdan əvvəlki dövrə aid qədim əşyaların tapılması bu bölgənin qədim tarixindən xəbər verir. Hicri 2-ci əsrin sonundan 222-ci (miladi 837) ilə qədər bu şəhər Cavidan və Babək Xürrəmdin ərazisində yerləşirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, Bəzz qalası ilə Əhər arasında yalnızca 50 km məsafə var. Babək Xürrəmdinin Abbasi xəlifələrinə qarşı müharibələri zamanı və Babəkin məğlubiyyətindən sonrakı illərdə Əhər şəhəri xeyli ziyan görsə də, sonrakı dövrlərdə də bu şəhər inkişafını davam etdirmişdir. Azərbaycan Atabəyləri hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın bir çox şəhərləri kimi Əhər də misilsiz yüksəliş və tərəqqi yaşayıb. Yaqut əl-Həməvi “Muʿcəmü’l-büldân”, yaxud Cоğrafi Lüğət (1228) adlı kitabında Azərbaycan Atabəyləri dövründə bu şəhərin inkişaf etmiş bir şəhər olduğunu qeyd edərək “Əhər, kiçik ölçüsünə baxmayaraq, inkişaf edən bir iqtisadiyyata malikdir” sözünü yazmışdır. Ancaq Yaqut əl-Həməvidən yüz il sonra Qəzvinli Həmdullah Mustovfi “Nüzhət əl-qulub” adlı əsərində bu şəhərin inkişafı haqqında heç bir söz yazmayıb və az gəlirli bir şəhər kimi tanıdıb. Görünür, Yaqut əl-Həməvidən sonrakı əsr yarım ərzində Monqol Elxanilər dövlətinin dövründə Əhər qabaqkı əhəmiyyətini itirib. Bu da çox qəribə bir məsələdir, çünki tarixi qaynaqlar Elxanilər dövrünü də Eldəgizlər dövrü kimi Azərbaycanın inkişaf dövrü hesab edirlər.

Səfəvilər dövründə Əhər Səfəvi şahlarının diqqətini cəlb edirdi. Bunun bir səbəbi Şeyx Şəhabəddin Mahmud Əhərinin (1180-1265) məzarının bu şəhərdə yerləşməsi idi. Rəvayətlərə görə, Əhərli Şeyx Şəhabəddini Səfəvi şahlarının böyük cəddi sayılan Ərdəbilli Şeyx Səfiəddinin müəllimi və mürşüdü olub. Bu iki azərbaycanlı alim və arifin həyat tarixləri bunu təsdiqləməsə də, Şeyx Şəhabəddin, Ərdəbilli Şeyx Səfiəddinin (1252-1334) müəllimi və mürşüdü sayılan Şeyx Zahid Gilaninin (1216-1301) mürşüdü olub. Böyük Şah Abbas 1605 və 1611-ci illərdə iki dəfə bu şəhərə səfər edib. Qacar-Rus savaşları dövründə bu şəhər çox ağır zərbələr alıb. Qaradağ elatları Abbas Mirzənin qoşununun önəmli bir hissəsini təşkil edirdi və hətta bu şəhər bir dönəm Abbas Mirzənin komanda mərkəzi olub. 1837-1843-cü illərdə Əhər şəhərini görən əcnəbi səyyahlar onu “səfil vəziyyətdə olan şəhər” kimi təsvir edirdilər.

Son yüz ildə elat (köçəri) məişət quruluşu dağılana qədər Əhər Qaradağ mahalının iqtisadi mərkəzi olub. Köçəri elatlar Əhər bazarında öz məhsullarını kəndlilərin məhsulları və şəhər malları ilə mübadilə edirdilər. Məsələn, Qaradağ meşələrində istehsal olunan kömür qatır karvanları ilə Əhərə daşınaraq oradan Təbrizə göndərilirdi. Lakin şəhərləşmə və ticarət əlaqələrinin dəyişməsi ilə bu şəhər köçərilərlə Təbriz kimi böyük şəhərləri birləşdirən bir əlaqə yeri kimi demək olar mərkəziliyini itirdi.

1925-ci ildə Pəhləvi hökumətinin qurulmasıyla Azərbaycanda durğunluq və hətta geriləmə dönəmi başladı. Pəhləvi hökuməti farsçı və irqçi bir hökumət olaraq Azərbaycanı iqtisadi, siyasi və mədəni baxımdan zəiflətməyə çalışdı. Təbii ki, Rza şahın bu yanaşmasında Azərbaycan xalqının türk olduğu da təsirsiz deyildi. Əslində kökü çox daha keçmişlərə dayanan, ancaq məşrutə inqilabı ərəfəsində yenidən bir nəzəriyyə kimi ortaya çıxan Farsçılıq düşüncəsinin mahiyyətində Türk və Ərəb düşmənliyi var. Bunun üçün də bu düşüncə Rza şah dönəmində hökumət siyasətinə çevrildiyində Güney Azərbaycan türklərinin ana dili yasaqlandı və istər təhsil sistemində, istər bütün dövlət ərkanında Azərbaycan Türkləri aşağılandı və təhqir olundu. Hakimiyyətin bu siyasətinin son məqsədi Azərbaycan türklərinin kimliyini, mədəniyyətini məhv etmək idi. Əlbəttə, mərkəzi hakimiyyətin Azərbaycanla münasibətləri intiqam xarakteri daşıyırdı. Sanki min ilə yaxın Türk hökumətin əmri altında yaşayan farslar Azərbaycan türklərindən tarixi bir intiqam alırdılar. 1941-ci ildə İranın müttəfiqlər tərəfindən işğalı və Rza şahın məcburi olaraq uzaq bir adaya sürgün edilməsi ilə Azərbaycan xalqı ayağa qalxdı. 1941-1945-ci illər arasında Azərbaycanın əksər şəhərləri Tehran hökumətinin siyasət və agentlərinə qarşı xalq mübarizəsi və etiraz səhnəsi olub. Bütün bu qaranlıq illərdə eyni dərdləri çəkmiş, eyni taleyi yaşamış olan Əhər şəhri və Qaradağ bölgəsinin əhalisi də bu ayaqlanmalara qatılaraq 1945-ci ildə Azərbaycan Milli hökumətinin qurulmasında önəmli rol oynadı.

Azərbaycan milli hökumətinin ömrü cəmi bir il çəkdi. 1946-cı ildə Tehran ordusu Güney Azərbaycana qarşı hücuma keçərək bu bir illik hökuməti aradan qaldırıb çoxlu ağır cinayətlər törətdi. Güney Azərbaycan dili qadağan edilmiş, tarixi təhrif edilmiş, sərvətləri talan edilmiş, kimliyi inkar edilən bir müstəmləkə statusunu bir daha təcrübə etdi.

İran hökumətinin son yüz ildəki siyasəti Azərbaycan türklərinin bir qismini assimilyasiya etməyi bacarsa da, Əhər şəhrində və ümumiyyətlə Qaradağ bölgəsində Azərbaycan mədəniyyəti çox ciddi və çox güclü bir şəkildə hələ də yaşamaqdadır. Bəlkə də demək olar ki, bu bölgə İran hökumətinin repressiv mədəniyyət siyasətinin o qədər də uğur qazana bilmədiyi Güney Azərbaycanın azsaylı bölgələrindəndir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu bölgədə zəngin aşıq sənəti ənənəsinin mövcudluğu digər amillərlə yanaşı, Azərbaycan türk mədəniyyətinin qorunub saxlanmasında və möhkəmlənməsində də təsirli olub. Azərbaycan rəqsi və musiqisi, azərbaycanlı həvəskarların çıxışları, aşıqların ifaları, bayatılar, Azərbaycan muğamatı, ilin son çərşənbə axşamı dəbləri, Novruz bayramı dəbləri, sayaçılar, təkəmçilər, çillə gecəsi, Koroğlu dastanı kimi adətlər, dəblər və ənənələr bu şəhərdə yaşadıqca, demək ki, Azərbaycan hələ bu şəhərdə yaşayır.

Yazı Ortaq Dəyərlər İctimai Birliyinin Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə yardımı ilə icra etdiyi “Xaricdə yaşayan azərbaycanlıların haqlarının müdafiəsi” layihəsi çərçivəsində dərc olunur

Pərvanə